Za żelazną kurtyną
04.12.2010 – 15.02.2011
Muzeum Historii Jugosławii
Belgrad, Serbia
Gdańsk, Polska
21.08 – 08.10. 2012
Moskwa, Rosja
Wystawa Za żelazną kurtyną. Sztuka oficjalna i niezależna w Związku Radzieckim i Polsce 1945–1989 przedstawia wybrane zagadnienia zilustrowane pracami z dwóch sąsiadujących ze sobą państw, Polski i Rosji, akcentując dominację tej drugiej w sferze ideologicznej. Punktem wyjścia do wystawy są dzieła reprezentatywne dla realizmu socjalistycznego, zaangażowane w idee komunizmu, które powstawały w Związku Radzieckim aż do lat 80. W opozycji do nich pokazane zostały prace krytyczne, odnoszące się do kultu przywódcy.
Socrealizm, jako jedynie słuszny styl w sztuce, obowiązywał w Polsce tylko w latach 1949-55 i nie miał tak silnego wpływu na twórców jak w Związku Radzieckim, dlatego też pokazany jest symbolicznie, zaledwie kilkoma pracami artystów, którzy zaangażowani byli w budowę nowej Polski z uwagi na swoje jeszcze przedwojenne, lewicowe poglądy. W tym miejscu należy wspomnieć Katarzynę Kobro i Władysława Strzemińskiego. Byli oni łącznikiem pomiędzy pierwszą, a więc jeszcze przedwojenną awangardą, a twórcami niezależnymi próbującymi odnaleźć się w nowej rzeczywistości tuż po zakończeniu II wojny światowej.
Część wystawy poświęcona została tak zwanej drugiej awangardzie w Polsce. Od wystawy w warszawskim Arsenale w 1955 roku artyści polscy mogli tworzyć praktycznie bez większych ograniczeń ideologicznych – w Krakowie reaktywuje się istniejąca jeszcze przed II wojną światową lewicująca „Grupa Krakowska”, a w Warszawie Marian Bogusz zakłada galerię „Krzywe Koło”.
Lata 60. to również czas zmian w Związku Radzieckim. Po wizycie Nikity Chruszczowa w Ameryce, w Moskwie została otwarta „Wystawa Narodowa USA” z udziałem m.in. Jacksona Pollocka, Marca Rothko, Willema De Kooninga, a w 1962 roku pokazano prace „zapomnianych” malarzy radzieckich – m.in. Roberta Falka, Dawida Sterenberga, Aristarcha Lentułowa.
W tym samym czasie polscy artyści, praktycznie nie mający już ograniczeń cenzury, również zmagali się problemami, jakie niosło za sobą malarstwo abstrakcyjne i figuralne. Ich nieskrępowana niczym twórczość pokazuje, jak różnorodne było odniesienie się do postaciowości w sztuce współczesnej. Dominowała abstrakcja geometryczna Henryka Stażewskiego, Ryszarda Winiarskiego i Henryk Berlewiego, obok prac Henryka Musiałowicza, Tomasza Ciecierskiego czy Mariana Czapli.
Lata 80. przyniosły za sobą silne zmiany polityczne w obu krajach. Wprowadzony 13 grudnia 1981 roku w Polsce stan wojenny spowodował ogólnokrajowy protest przeciw związanym z tą decyzją represjom. Aktorzy nie występowali w telewizji, malarze nie brali udziału w oficjalnych wystawach, a wystawiali swoje prace w kościołach – stąd nazwa działu wystawy „Sztuka sprzeciwu”.
Z kolei dział poświęcony sztuce lat 80. w Rosji nosi nazwę „Transformacja”. Za sprawą Michaiła Gorbaczowa i zapoczątkowanej przez niego polityki „Pierestrojki” doszło do upadku całego bloku państw Europy Środkowo-Wschodniej, zwanych dawniej „socjalistycznymi”. Wtedy właśnie nadeszła oczekiwana swoboda, artyści mogli malować jak chcieli i gdzie chcieli.
Wszystkie prezentowane na wystawie dzieła pochodzą z polskich kolekcji prywatnych, większość z nich – ze zbiorów Piotra Nowickiego. Ekspozycja została uzupełniona wybitnymi pracami z kolekcji Olgi i Wojciecha Fibaków, Joanny i Jerzego Grabskich oraz Krzysztofa Musiała.
kuratorzy:
Piotr Nowicki
Sarmen Beglarian
Sylwia Szymaniak
organizatorzy:
Fundacja Polskiej Sztuki Nowoczesnej
Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej
honorowy patronat nad wystawą objęli:
Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Pan Bogdan Zdrojewski
Minister Kultury Republiki Serbii, Pan Nebojša Bradić
projekt współfinansowany przez Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej w ramach cyklicznego programu „Promocja wiedzy o Polsce” i przez Fundację Polskiej Sztuki Nowoczesnej